Орта білім беру ұйымдарында кәсіптік бағдар берудің ашық көздеріндегі ең кең таралған анықтамаларының бірі: «мектептегі кәсіптік бағдар – бұл білім алушылардың кәсіптердің әлеуметтік-экономикалық және психофизикалық сипаттамалары туралы қажетті білім көлемін игеруге бағытталған оқу-тәрбие жұмысының жүйесі» [11].
Мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысы директордың тәрбие работе жөніндегі орынбасары, сынып жетекшісі, мектеп психологы, пән мұғалімдері, әлеуметтік педагогтар, кітапханашылар, медицина қызметкерлерінің басшылығымен жүргізіледі.
Олардың білім алушыларды кәсіптік бағдарлау жөніндегі қызметінің негізгі міндеттері:
еңбекке оң көзқарас қалыптастыру;
кәсіби қызметтің мазмұнын түсінуге үйрету;
мамандыққа қойылатын талаптарды жеке қасиеттермен байланыстыруға үйрету;
өз мүмкіндіктері мен қабілеттерін талдауға үйрету (жеке тұлғаның қасиеттері мен мүмкіндіктерін білу және бағалау қажеттілігін қалыптастыру).
Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының негізгі бағыттары:
кәсіби ақпарат;
кәсіптік тәрбие;
кәсіби кеңес.
Академиялық әдебиеттерді, халықаралық және отандық тәжірибені, нормативтік-құқықтық базаны талдау орта білім беру ұйымы басшысының орынбасары үшін негізгі функцияларды анықтайды. Мәселен, мектептегі тәрбие жұмысы жөніндегі директор орынбасарының кәсіптік бағдар беру жұмысы саласындағы негізгі функцияларына кәсіптік бағдарлау саласындағы ұжымның қызметін жоспарлау, үйлестіру және талдау; педагогикалық кеңестер, ата-аналар жиналыстарын өткізу; балалардың, оның ішінде дарынды балалардың олимпиадалар мен конкурстарға қатысуын ұйымдастыру жатады [11].
Академиялық әдебиеттерді талдау [12, 13, 14, 15] кәсіптік бағдар беру саласында жалпы педагогикалық принциптермен өзара байланысты (көп жағдайда қиылысатын) принциптер тобы ерекшеленетінін көрсетеді. Төменде мектептердегі білім алушылармен кәсіптік бағдар беру жұмысының әртүрлі көздерден жинақталған принциптері берілген. Бұл принциптер:
кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізудің заңдылығы;
кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізудің ашықтығы;
орта білім беру ұйымдарының барлық білім алушылары үшін қолжетімділік және теңдік;
даму принципі (білім алушылар мен педагогтар). Принцип оқушылар мен мұғалімдердің өзін-өзі тиімді анықтау және болашақ мамандықты таңдау үшін жаңа білім алуын қамтиды;
кәсіптік бағдарлаудың өмірмен, еңбекпен, практикамен байланысы. Бұл қағидат білім алушыға өзінің болашақ мамандығын таңдауда білікті кадрларға аймақтық қажеттіліктермен органикалық бірлікте көмек көрсетуге бағытталған;
оқушыларды оқытудың кәсіптік бағдарлаумен, оқушылардың еңбек даярлығымен байланысы. Бұл қағида тәрбие мен оқытудың тиімді стратегиясын қарастырады. Оқушыларды еңбек дайындығын, еңбек нарығының қазіргі заманғы шындықтарын есепке алмай оқыту тиісінше әсер етпейді және тұтастай алғанда білім алушыға тұлғаның кәсіби қалыптасуына: болашақ мамандықты айқындауға және мансаптық қалаулардың тиісті матрицасын құруға және білімді, іскерлікті, дағдыларды жетілдіруге көмектеседі;
алдыңғы сыныптан кейінгі сыныпқа педагогтердің осы жұмыстың міндетті сабақтастығы шартымен 1-сыныптан 11-сыныпқа дейін қамтамасыз етілетін кәсіптік бағдар беру жұмысының жүйелілігі мен сабақтастығы;
мектептің, отбасының, техникалық және кәсіптік, жоғары білім беру ұйымдарының, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау мәселелері жөніндегі өңірлік басқармалардың, өңірдің кәсіпорындары мен жұртшылықтың, оның ішінде жастар бірлестіктерінің білім алушыларды кәсіптік бағдарлау мәселелеріндегі өзара байланысы жастарға мамандық таңдауда көмек көрсету бойынша тығыз байланысты білдіреді [16]. Бұл ретте бірлескен қызметте мақсатқа бағдарлану мен үйлестіруді күшейту көзделеді;
кәсіптік бағдарлаудың тәрбиелік сипаты. Бұл қағида үйлесімді тұлғаны қалыптастыру міндеттеріне сәйкес, еңбек, экономикалық, адамгершілік, эстетикалық, құқықтық және дене тәрбиесінің бірлігінде кәсіптік бағдар беру жұмысын жүзеге асыру қажеттілігін көтереді;
кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізудегі диагностика мен тәрбиенің өзара байланысы. Бұл бір тәсілді екіншісіне қарсы қоюға жол берілмейтін принцип. Олардың әрқайсысы өз міндеттерін шешеді:
саралау және даралау. Бұл тәсіл білім алушыларға оларды жасына, ойлау мен кәсіби қызығушылықтың қалыптасу деңгейіне, құндылық бағдарларындағы айырмашылықтарға, өмірлік басымдықтарға, білім алушының қабілеттері мен бейімділіктеріне, басқа құрдастарына қатысты үлгерім деңгейіне қарай бөлу үшін қолданылады. Бір жағынан, топтарға бөлу бойынша сараланған тәсіл педагогтарға коммуникация құралдарын, білім алушыларға әсер етуді тиімдірек анықтауға және қолдануға мүмкіндік береді (осылайша топ мүшелерінің тиімділік нұсқалары пысықталады, өйткені бір топта олар белсенді және нәтижелі болуы мүмкін, ал екінші топта олар топтың қалған мүшелерінің жылдам/баяу әрекеттері аясында жоғалады), екінші жағынан
әрбір білім алушыға жеке көзқарасты іске асыру үшін бастама болады;
кәсіптік бағдар беру жұмысының жаппай, топтық және жеке нысандарының білім алушылармен және олардың ата-аналарымен оңтайлы үйлесуі. Бұл қағида әртүрлі нысандарды қолдану қажеттілігіне, тек бір нақты нысанда шоғырлануды азайтуға, сондай-ақ кәсіптік бағдар беру бағыты бойынша жұмыстың барлық нысандарының теңгерімді үйлесіміне назар аударуды күшейтуге бағытталған;
кәсіптік бағдарлау жұмысын жүргізудің нысандары, құралдары, әдістері мен тәсілдерінің мазмұнының жеке тұлғаның кәсіби даму қажеттіліктеріне және сонымен бірге белгілі бір кәсіптер мен талап етілетін біліктілік деңгейіндегі кадрлардағы аймақтың (қаланың, ауданның) қажеттіліктеріне сәйкестігі [17].
Төменде директордың тәрбие работе жөніндегі орынбасарының мектепте кәсіптік бағдар беру жұмысын жүргізу жөніндегі лауазымдық функцияларының негізгі тізімі келтірілген. Бұл функциялар бұрын ішінара «2022-2023 оқу жылындағы Қазақстан Республикасының орта білім беру ұйымдарындағы оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктері туралы» нұсқаулық-әдістемелік хатында сипатталған [9]:
ата-аналармен өзара іс-қимыл бойынша:
Отбасы мен мектептің өзара әрекеті арқылы жүзеге асырылады:
білім алушының электрондық күнделігі;
телефонмен сөйлесу;
хат алмасу;
сұхбат;
жеке кеңес беру;
ата-аналар жиналысы;
ашық сабақтар;
Ашық есік күндері;
сыныптан тыс іс-шаралар (ата-аналармен бірлескен мерекелер, экскурсиялар, сапарлар, жорықтар);
балалар жұмыстарының көрмелерін безендіру (суреттер, аппликациялар) және т. б.
Ата-аналар жиналыстарын ұйымдастыру және өткізу бойынша ұсынымдар (мектеп директорының орынбасарының сынып жетекшісімен бірге тақырыптық жиналыстарға қатысуы):
ата-аналар жиналысы балалардың оқудағы қателіктері мен сәтсіздіктерін емес, сындарлы және ата-аналарға білім беруі керек;
жиналыс тақырыбы балалардың жас ерекшеліктеріне бағытталуы керек;
жиналыс теориялық және практикалық сипатта болуы керек: жағдайларды талдау, тренингтер, пікірталастар және т. б.;
жиналыс білім алушылардың жеке басын талқылаумен және соттаумен айналыспауға тиіс.
әріптестермен/педагогтармен ынтымақтастық бойынша:
мектептің педагогтарымен, ата-аналарымен, білім алушыларымен, әлеуметтік әріптестерімен тиімді ынтымақтастық орнату;
білім алушылардың сабақтан тыс іс-әрекетін ұйымдастыруды үйлестіру және кәсіптік бағдарлау;
сынып жетекшілерінің қызметін үйлестіру, мониторинг жүргізу, әдістемелік қолдау көрсету және сапалы кері байланысты қамтамасыз ету, сондай-ақ сынып жетекшілеріне апта, ай және жылға арналған тәрбие жұмысының жоспарын әзірлеуге жәрдемдесу;
мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының жұмыс жоспарын бекіту
(Үлгі 1-қосымшада берілген);
сүйемелдеу беттер мектеп сайтында бөлімінде
«Кәсіптік бағдар беру»;
сынып сағаттарының, ата-аналар жиналыстарының тақырыптарын анықтау;
оқушылар арасында Болашақ мамандықтардың анықталған бағыттары бойынша қосымша секциялардың, үйірмелердің қызметін ұйымдастыру және үйлестіру;
қосымша білім беру мекемелерімен, өңірдің кәсіптік бағдарлау орталықтарымен өзара іс-қимылды жүзеге асыру;
сынып жетекшілерімен бірлесіп кәсіптік бағдар беру жұмысы үшін білім алушылардың ата аналарын тарту;
мектептің ата-аналар комитетін сыныптардың ата-аналар комитеттерінің өкілдерінен, оқушылардың өзін-өзі анықтауға педагогтармен бірлесіп педагогикалық қолдау көрсетуге дайын білім алушылардың неғұрлым белсенді ата-аналарынан сайлау;
кітапхана қорын кәсіптік бағдар беру және еңбекке баулу бойынша әдебиеттермен толықтыру және т. б.
білім алушылармен оқу-тәрбие жұмысын жүргізу бойынша:
Тірек мектептің (Ресурстық орталықтың) базасында бейін алдындағы даярлық мыналарды қамтиды: білім алушыларды өз өңірінде бар Кәсіптендіру мүмкіндіктері туралы, яғни өңірдегі болашақ сұранысқа ие кәсіптер, кәсіптік білім беру ұйымдары (колледждер, жоғары оқу орындары), оларды даярлау жүргізілетін мамандықтар, таңдалған мамандық бойынша болашақ жұмыс орындарының баламалары туралы хабардар ету. Осы мақсатта кәсіпорындардан мамандарды мектепке шақыру, аталған білім беру ұйымдары мен өңірдің кәсіпорындарына экскурсиялар ұйымдастыру қажет. Бейіндік оқыту шеңберінде тірек мектеп (ресурстық орталық) базасында Шағын жинақты мектептердің білім алушылары оқу жоспарының вариативтік бөлігін, ал 10-11 сынып оқушылары инварианттың екінші модулін меңгереді. Білім алушыға оқуға, ойлануға, талдауға, салыстыруға және өз таңдауын жасауға құқық беріледі. Нәтижесінде білім алушылардың белсенділігі, оқуға деген қызығушылығы артады. Тірек мектептің (Ресурстық орталықтың) қызметі қажеттілік болмаған жағдайда тоқтатылады.
